પ્રાણાયામ વિશે વાત કરતા અને બોલતા લોકો ઘણા છે. લોકો પ્રાણાયામ કરવા માંગે છે, પરંતુ તેઓ પ્રાણાયામ શું છે તે જાણવાનો પ્રયત્ન કરે છે? અને પ્રાણાયામ માં ‘પ્રાણ’ શું છે? હું દૃઢપણે વિશ્વાસ કરું છું કે જો તમે તમારા જીવનમાં કંઇપણ અપનાવવા માંગતા હો, તો તમારે તેને અપનાવતા પહેલાં તેની માહિતી મેળવવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.
અહીં, હું પ્રાણાયામ મા પ્રાણ વિશે સારી માહિતી લાવી રહ્યો છું. હું પ્રાણયમ પર પણ એક લેખ લખીશ!
પ્રાણાયામ બે શબ્દોથી બનેલો છે, પ્રાણ + આયમ.
‘આયમ’ એટલે કે નિયંત્રણ, એટલે પ્રાણાયામ એટલે પ્રાણ નું નિયંત્રણ.
પ્રાણ શું છે?
પ્રાણ બે શબ્દોથી બનેલો છે,
પ્રાણ= પ્ર + અન
અન = જીવન શક્તિ.
તેથી, પ્રાણ એ સર્વોચ્ચ શક્તિ નો સતત ઝરતો પ્રવાહ છે.
સમગ્ર બ્રહ્માંડ અને જો કેટલાય બ્રહ્માંડો હોય તો તે પણ તેમના બધા જ પદાર્થો અને ઉર્જા પ્રાણ જ બનાવે છે. ભારત ના દર્શન મુજબ, ફક્ત બે તત્વો છે 1) આકાશ – ઈથર 2) પ્રાણ. આ બે તત્વો બધા જ દૃશ્યમાન અને અદૃશ્ય વિશ્વ બનાવે છે.
પ્રાણ આકાશ તત્વ ને વિદ્યુતચુંબકીય, ગુરુત્વાકર્ષણ, નબળું બળ અને બળવાન બળ જેવા તમામ ચાર મૂળભૂત બળ ને બનાવવા માટે મદદ કરે છે. આમ પ્રાણ થી જ આ ચાર બળો બનાવવામાં આવે છે.
પ્રાણ એ બ્રહ્માંડમાં બનેલી બધી જ ઊર્જાનો સરવાળો છે. તે બધા નિષ્ક્રિય શક્તિઓ અને બળોની કુલ સંખ્યા છે જે મનુષ્યોમાં છૂપાયેલા છે અને જે આપણા આજુબાજુ રહે છે તેના કુલ સરવાળા બરાબર છે.
જ્યારે આ બ્રહ્માંડમાં ‘કશું’ ન હતું અને પ્રકાશ ની હાજરી અને તેથી અંધકાર, પદાર્થ અને શક્તિ પણ ન હતી ત્યારે પ્રાણ તો હતો જ!
કઠ ઉપનિષદ મુજબ,
यदिदं किं च जगत्सर्व प्राण एजाती नि : श्रुतं।
“તેનો અર્થ એ છે કે આખું બ્રહ્માંડ, જે પણ દૃશ્યમાન અને અદૃશ્ય છે, તે પ્રાણ દ્વારા સંચાલિત છે”
તો, પ્રાણ શું છે?
- પ્રાણ વૈશ્વિક શક્તિ છે.
- પ્રાણ તમારા પ્રથમ શ્વાસ માટે જવાબદાર છે.
- પ્રાણ બ્રહ્માંડ ને અભિવ્યક્તિ કરે છે.
- પ્રાણ સૂક્ષ્મ શક્તિ છે.
- પ્રાણ શક્તિ નું મૂળ છે.
આ પ્રાણ 10 ઉપ પ્રાણ વાયુ માં વિભાજિત થાય છે અને આપણા શરીરને સંચાલિત કરે છે. ચાલો આપણે તેમને દરેક ને ટૂંક માં સમજીયે
- પ્રાણ : આપણે બધા એક છીએ! આપણે બધા જોડાયેલા છીએ. પ્રાણ વાયુ એ એક મહત્વપૂર્ણ બ્રહ્માંડ ઊર્જા છે જે આપણા શરીરમાં આ બ્રહ્માંડ ઊર્જા પ્રસ્થાપિત કરે છે. તે જીવનની અગત્યની ઊર્જા છે, તે શ્વાસ અને ઓક્સિજન માં સૂક્ષ્મ ઊર્જા છે, શ્વાસ વિના આપણે 5 મિનિટ સુધી જીવી શકતા નથી અને તેને પ્રાણ નિયંત્રણ કરે છે. તે હૃદયથી માથામાં આવેલું છે. પ્રાણ આપણા શ્વાસ, પ્રેરણા, શ્વાસ અને વગેરેનું સંચાલન કરે છે
- ઉદાન: તે ગળામાં સ્થિત છે. ઉદાન આપણા વિકાસ, ભાષણ, શક્તિ, અભિવ્યક્તિ અને આત્મવિશ્વાસનું સંચાલન કરે છે. ઉદાન વાયુ આપણ ને અવાજની શક્તિ અને અને આ વિશ્વને સમજવાની ક્ષમતા આપે છે. તે ઇચ્છા શક્તિનું નિયંત્રણ જાળવે છે. થાઇરોઇડનું નિયંત્રણ ઉદાન વાયુ દ્વારા થાય છે અને આપણે બધા જાણીએ છીએ કે થાઇરોઇડ આપણા હોર્મોન્સને નિયંત્રિત કરે છે.
- સમાન: સમાન વાયુ આપણા પાચન શક્તિને નિયંત્રિત કરે છે. આપણા ભૂખ માટે સમાન વાયુ જવાબદાર છે. સમાન બધી વસ્તુઓને પાચન કરે છે કે જેમ કે ખોરાક, શ્વાસ, લાગણીઓ, વિચારો, અનુભવો, ધ્વનિ. તે નાભિ કેન્દ્ર અને પાચન માર્ગનું સંચાલન કરે છે.
- અપાન: અપાન વેસ્ટ મેનેજમેન્ટને નિયંત્રણમાં રાખે છે. તે આપણા શરીર અને મન નો બધો કચરો ફેંકી દે છે. તે આપણા શરીરના કચરો સંબંધિત ખાસ કરીને નીચલા પેટ અને પેલ્વિસમાં રહેલા તમામ અંગોને નિયંત્રિત કરે છે.
- વ્યાન: વ્યાન સમગ્ર શરીરને આવરી લે છે. વ્યાન પરિભ્રમણ માટે જવાબદાર છે. વ્યાન આપણા શરીર ના બધા અંગો ને શક્તિ વહેંચે છે. ચેતા તંત્ર, લસિકા અવયવો, રક્તવાહિનીઓ, વગેરેનું સંચાલન કરે છે.
- નાગ: નાગ વાયુ તમારા પેટમાંથી ઉપરની પવન ચળવળને નિયંત્રિત કરે છે. જેમકે ઓડકાર!
- દેવદત્ત: દેવદત્ત વાયુ બગાસા અને ઊંઘને નિયંત્રિત કરે છે.
- ક્રુકલ: ક્રુકલ વાયુ છીંક ને નિયંત્રણ કરે છે.
- ધનંજય: ધણજય એ મૃત્યુ પછી શરીર ના સડો કરવા માટે જવાબદાર છે.
- કૂર્મ: આંખો ના ખોલ-બંધ માટે જવાદાર છે.
જો તમે તમારા પ્રાણ ને નિયંત્રણ માં રાખશો તો શું થશે?
જે પણ ચેતનવંત છે અથવા જીવન છે તે પ્રાણ થી જીવંત છે, આકાશ પ્રાણ નો અભિવ્યક્તિ છે. પ્રાણ હૃદય ની સિસ્ટોલિક અને ડાયાસ્ટોલિક ક્રિયા પાછળ નું બળ છે, જ્યારે હૃદય એ શ્વાસ દરમિયાન લોહીને પંપ કરે છે ત્યારે પ્રાણ જ તે કરે છે. પ્રાણ ખોરાકના પાચનમાં મદદ કરે છે. પ્રાણ યકૃત અને કિડની ની કામગીરી ને મદદ કરે છે અને તેથી પેશાબ અને બીજા કચરા પદાર્થનું વિસર્જન પણ તે કરાવે છે. પ્રાણ અંતસ્ત્રાવો, પાચક રસ, બાઈલ રસ, આંતરડાના રસ, લાળના ઉત્પાદનમાં મદદ કરે છે. આંખો બંધ કરવા, ચાલવું, રમવું, વાત કરવી, વિચારવું, તર્ક, લાગણી અને ઇચ્છા પર પણ તેનું નિયંત્રણ છે. પ્રાણ શારીરિક અને સૂક્ષ્મ શરીર ના વચ્ચે ની કડી છે!
તમારું આખું અસ્તિત્વ પ્રાણ દ્વારા સંચાલિત છે! આપણા જીવન માં આપણે આપણી આસપાસ ઘણા પ્રભાવશાળી અને સફળ લોકો જોઈ રહ્યા છીએ, તેમની સફળતાનો રહસ્ય શું છે? તમે કેવી રીતે સફળ થવું તે અંગે ઘણી સ્વ: સુધારણા પુસ્તકો વાંચી શકો છો અને તેઓ ઘણા સિદ્ધાંતો પ્રસ્તુત કરે છે પરંતુ શું તમે સફળ લોકોના ઊચ્ચ ઉર્જાવાન સ્તર વિશે વિચારો છો? તેઓ કેવી રીતે ઊર્જાવાન થાય છે? પ્રાણ તેમના ઉચ્ચ ઊર્જા સ્તર પાછળની શક્તિ છે!
જો તમે તમારા પ્રાણને કેવી રીતે નિયંત્રિત કરવું તે શીખો તો તમે તમારા જીવનને નિયંત્રિત કરશો અને તમે સફળ થશો. મેં પહેલેથી જ કહ્યું છે કે પ્રાણાયામ એટલે પ્રાણનું નિયંત્રણ! તેથી પ્રાણાયામ શીખો, આજ થી જ!
